برای آشنایی با داستان جدید فارسی چه بخوانیم؟
امین حسینیون
با توجه به گستردگی مطالعات در مورد داستان قدیم و جدید فارسی و تعداد زیاد مقالات و کتاب‌ها تصمیم گرفته‌ام مجموعه کتاب‌ها و مقالاتی را معرفی کنم که به نظرم بحث را پوشش می‌دهند. در دانشگاه‌های سراسر کشور و جهان هر روز مقالات متعددی آماده و در مجلات مختلف منتشر می‌شوند، پژوهشگرانِ بیرون از دانشگاه هم فعال هستند. نتیجه این است که فرد علاقه‌مند به موضوع با انبوهی از متون روبروست و می‌پرسد «از کجا باید شروع کنم؟» این فهرست پاسخی است برای همین سوال.
اما یادآوری چند نکته به نظرم ضروری است:
- هدف از نوشتن این فهرست صرفا کمک به علاقه‌مندان است و بدیهی است که ممکن است در مورد موضوعی نظرات مخالف فراوان باشند، یا مقاله و کتابی را من نخوانده باشم و دیگری خوانده باشد، به همین جهت از نظرات و پیشنهادات استقبال می‌کنم و این فهرست به مرور زمان به روز خواهد شد. هم می‌توانید در همین صفحه کامنت بگذارید هم به من ای.میل بزنید که در سریع‌ترین زمان پاسخ خواهم داد.:
- هدف از نوشتن این فهرست به هیچ‌وجه، تاکید می‌کنم، به هیچ‌وجه ارائه‌ی مقاله‌شناسی و کتاب‌شناسی داستان جدید فارسی نیست. در این موضوع هر روز یادداشت‌ها، مقالات و کتاب‌های تازه عرضه می‌شود و پیگیری آثار این حوزه یک شغل تمام وقت برای یک استاد تمام وقت دانشگاه می‌تواند باشد. هدف ارائه‌ی فهرستی است از متون جهت هدایت مخاطب علاقه‌مند به کسب آگاهی در مورد داستان جدید فارسی.
- معیار اول در این فهرست مجموعه‌ی دانش و سواد من ـ امین حسینیون ـ است. طبیعتا دانش و سواد من نقص دارد. معیار دوم در دسترس بودن متن است. معیار سوم حجم متن مورد بحث، یعنی کم‌گویی و گزیده‌گویی را برای این فهرست یک ارزش در نظر گرفته‌ام.
- در این مرحله ذیل هر عنوان یک متن را معرفی کرده‌ام، نباید فراموش شود که در مورد هرکدام از این عناوین متون متعدد نوشته شده است و مطمئنا در همین لحظه نیز متون جدیدی در حال نگارش هستند.
- در مورد تحول ادبیات فارسی
- دیباچه‌ی مجموعه داستان یکی بود یکی نبود، محمدعلی جمالزاده، 1301
در دیباچه‌ی نخستین مجموعه داستانش، جمالزاده ایده‌ی دموکراسی ادبی را طرح می‌کند. استدلال کلی او این است: حالا که ساختار سیاسی ایران به سمت دموکراسی حرکت می‌کند، بهتر است ادبیات نیز در همین مسیر حرکت کند. در حوزه‌ی نثر(به قول جمالزاده انشا) او، انشای رومانی را دموکراتیک‌ترین می‌داند. برای جمالزاده انشای رومانی شامل داستان کوتاه، رمان و حتی متون کوتاه طنزی نظیر چرند و پرند دهخدا هم می‌شود. خصوصیات و فواید این نوع نثرنویسی را برمی‌شمرد و با این دیباچه و مجموعه داستان، مسیر داستان‌گویی پس از خودش را تا حدود زیادی مشخص می‌کند.
- در مورد پاورقی‌نویسی
- درآمدی بر مقوله پاورقی‌نویسی در ایران، صدرالدین الهی، مجله ایران‌شناسی، 1377
پاورقی‌نویسی یکی از جریان‌های مهم داستانی پیش از انقلاب بوده و هنوز هم در شکل سریال و داستان آنلاین کم و بیش به حیات خود ادامه می‌دهد. در این موضوع مقالات صدرالدین الهی در مجله‌ی ایران‌شناسی بسیار روشنگر هستند. الهی که خودش پاورقی‌نویس بوده با بیانی شیوا، پاورقی‌نویسی را از درون و بیرون و به دور از پیش‌داوری‌های رایج بین منتقدین توصیف و نقد کرده است. صدرالدین الهی که پس از سالیان متمادی موضوع را بررسی می‌کند، تعصبی روی کار خودش و هم‌صنفانش ندارد و توانسته بی‌طرفی علمی را حفظ کند. مقاله‌ی صدرالدین الهی در سه بخش منتشر شده است، بخش اول و دوم به تعریف پاورقی و پیشینه‌ی آن در ایران و جهان اختصاص دارد و بخش سوم به پاورقی نویسی در ایران، در نیمه‌ی اول قرن چهاردهم.
- در مورد تفاوت داستان جدید فارسی با داستان قدیم
- دموکراسی ادبی: مفهوم مرکزی دیباچه‌ی یکی بود یکی نبود جمالزاده. ایران‌زاده، نعمت‌الله. دادخواه تهرانی، مهدی(1395). فصلنامه نقد ادبی، شماره 33.
از نظر من دیباچه‌ی یکی بود یکی نبود جمالزاده از مهم‌ترین متون نظری در مورد داستان‌نویسی در قرن چهاردهم است و دادخواه تهرانی و ایران‌زاده به خوبی تشریح می‌کنند که چرا. جمالزاده در این دیباچه تغییر جهان داستان‌گویی ایرانی را توصیف می‌کند و مهم‌ترین تحول در سنت داستان‌گویی در تاریخ ایران را تبیین. خواندن این مقاله به شدت توصیه می‌شود.
- در مورد صادق هدایت
- پایه‌گذاران نثر جدید فارسی، بخش دوم: صادق هدایت، حسن کامشاد، نشر نی
ضمن اینکه پایه‌گذاران نثر جدید فارسی به قلم حسن کامشاد کتاب مفیدی است و هنوز هم می‌تواند به خوبی تاریخ داستان جدید فارسی تا دهه‌ی 40 را پوشش دهد، فصل مربوط به هدایت در 80 صفحه به نظر من مروری جامع و مانع بر زندگی و آثار هدایت است. در این فصل کامشاد هم زندگی هدایت را به خوبی روایت می‌کند، هم ارتباط زندگی هدایت با آثارش را، و هم نظرات و نقدهای اصلی در مورد آثار هدایت را. بحث کامشاد در مورد بوف کور هم مفصل و مفید است. اقلا برای شروع مطالعه در مورد هدایت و آثارش این 80 صفحه را توصیه می‌کنم. معرفی منابع دیگر در مورد هدایت خود نیازمند مقاله‌ای جداگانه است.
- در مورد رمان تاریخی دوره رضاشاه
- ردپای تزلزل (رمان تاریخی ایران 1300-1320)، کامران سپهران، نشر شیرازه
ردپای تزلزل کتاب مفصلی نیست. کامران سپهران در حدود 200 صفحه، پانزده رمان تاریخی دوران رضاشاه را دقیق بررسی می‌کند، نکاتی که سپهران استخراج کرده در مورد ذهنیت نویسندگان رمان تاریخی، نقدهایی که به این رمان‌ها در همان زمان وارد می‌شده و … روشنگر است. کتاب ردپای تزلزل از کلیشه‌های رایجِ نقد داستان خالی است. نکته‌ی مهم در مورد موضوع رمان تاریخی این است که این ژانر هنوز هم ادامه دارد، آثار جدیدی با کیفیت‌های نازل و یا عالی در این ژانر نوشته می‌شوند: کلیدر دولت آبادی به نوعی رمان تاریخی است، گاماسیاب ماهی ندارد حامد اسماعیلیون به نوعی رمان تاریخی است و جای خالی کتابی نظری که امتداد رمان تاریخی را بررسی کند به شدت احساس می‌شود.
- در مورد چاپ و نشر در ایران
- مقدمه‌ای کلی بر ادبیات فارسی، فصل 16: چاپ و نشر، ایرج افشار
کتاب مقدمه‌ای کلی بر ادبیات فارسی، جلد اول از دوره‌ی هجده جلدی تاریخ ادبیات فارسی زیر نظر دکتر احسان یارشاطر است که انتشارات سخن منتشرش کرده. فصل‌بندی کتاب متنوع است و شامل حوزه‌های متعدد می‌شود اما یکی از فصل‌هایی که مستقیما به داستان جدید مربوط است تاریخچه‌ی صنعت چاپ در ایران است و چگونگی شکل‌گیری نشرهای جدید و کتاب‌خانه‌ها، ایرج افشار زحمت این فصل را کشیده و در 15 صفحه تاریخچه چاپ به زبان فارسی را مختصر و مفید بیان کرده است. این قضیه از این جهت اهمیت بنیادین دارد که بدون صنعت چاپ، عملا داستان جدید هم نمی‌توانست پدیدار شود.
- در مورد امیرارسلان نامدار
- نقیب الممالک، میرزا محمد علی (1379) کتاب مستطاب امیر ارسلان نامدار. پژوهشگر و ویراستار، منوچهر کریم زاده. تهران، انتشارات طرح نو.
مقدمه‌ی منوچهر کریم‌زاده بر امیرارسلان نامدار جامع و مانع‌ترین متن کوتاهی است که در مورد این اثر خوانده‌ام. کتاب‌هایی در مورد امیرارسلان نوشته شده‌اند و مقدمه‌ها و مقالات متعدد و حتی پایان‌نامه‌های دانشگاهی، مقاله‌ی استاد محمدجعفر محجوب هم از متون کلیدی در مورد این اثر است، اما مقدمه‌ی آقای کریم‌زاده فشرده، مختصر و مفید است و تمام آنچه لازم است خواننده در مورد امیرارسلان نامدار بداند به او منتقل خواهد کرد. اهمیت امیرارسلان در داستان‌نویسی جدید فارسی این است که آخرین داستان بزرگ در سنتِ داستان‌گویی شفاهی فارسی است و ضمن پرداختن به مسائل روز جامعه، در فرازهایی از داستان نشانه‌هایی از درک ساختار داستان جدید را هم نشان می‌دهد.